Etnoarkeoloji
Gordion Etnoarkeoloji Projesi, 1995’te Ayşe Gürsan-Salzmann tarafından Gordion kazılarının bir parçası olarak başlatılmıştır. Bu projenin amacı, uzak geçmişi, yaşayan toplumlar ile arasındaki benzer ve karşıt noktaları belirleyerek açıklamak ve yorumlamaktır. Gürsan-Salzmann, Gordion antik kentinin tam üzerine kurulmuş olan Yassıhöyük köyünü birincil odak noktası olarak seçmiştir. 1998 ve 2005 yılları arasında, arazi çalışma alanını genişleten Gürsan-Salzmann, Sakarya-Porsuk nehir vadilerindeki alanları da projeye dahil etmiştir. Dahil edilen alanlar Yassıhöyük’ten 18 ila 40 km mesafede bulunan 14 yerleşim yerinden oluşmaktadır. Bu alanlarda yapılan yüzey araştırmalarında Tunç Çağı ve Tunç Çağı öncesi dönemlerine tarihlenen yerleşim yerleri bulunmuş ve belgelenmiştir. Gordion’da ise yaklaşık üç milenyum boyunca kesintisiz devam eden bir yerleşim olduğu anlaşılmıştır.
Yaşayan kültürlerin etnografik gözlemi etnoarkeolojinin tabanını oluşturmaktadır. Objelerin belirli özelliklerini ve kullanım şekillerini de belirten zengin maddi kültür bilgisi ve bu kültürlerin sosyo-kültürel durumları, etnografik gözlemlerin sonucunda elde edilen bilgilerdir. Yaşayan kültürlerin etnografik gözlemi, arkeolojik kayıtlardan ulaşılamayan eski insan davranışlarının anlaşılmasında önemli bir yere sahiptir. Her ne kadar bugün ve uzak geçmiş arasında birebir bir karşılaştırmanın yapılması yanlış olsa da, etnografik anlamda ortaya çıkan benzerlikler uzak geçmişin daha yoğun bir şekilde irdelenmesinde –yer yer arkeolojik verilere ters düşen- anlamlı örnekler oluşturabilmektedir.
Dr. Gürsan-Slazmann, geleneksel etnografik çalışma yöntemlerini, katılımcı gözlem ve röportaj tekniklerini kullanarak, 1950’ler öncesinden günümüze kadarki geleneksel yaşam tarzlarını ve onlardaki değişimleri inceleyen dört ana etnografik veri oluşturmuştur. Bu veriler, -özellikle ev organizasyonundaki değişiklikleri yansıtmasından dolayı- güçlü kırsal ekonomiden ve öküz ve sabanla yapılan mekanikleşmemiş tarımdan sulamalı tarıma geçişe; geleneksel ev eşyaları ve onların hem geçmişteki hem de günümüzdeki kullanım şekillerine; yiyecek hazırlanmasına, atık durumuna ve bölgesel ve modern mimari stillerinin karşılaştırılmasına ilişkindir.
Dr. Gürsan-Salzmann’nın bu tarz benzerlikler üzerinden verdiği örneklerden bir tanesi de Gordion’daki Frig kırsal ekonomisi üzerinedir. Frig atölyelerinde kırsal ekonomiyi işaret eden çok sayıda arkeolojik eser bulunmuştur. Dokuma malzemeleri, ağırşaklar ve tezgah ağırlıkları bunlardan bazılarıdır. Kırsal ekonomi hangi koşullar ve sınırlar içerisinde ortaya çıkmakta, gelişmekte ve sonunda yok olmaktır? Dr. Gürsan-Salzmann, bu soruları etnografik durumların bölgesel araştırmalarını yaparak cevaplamaya çalışmaktadır.
1950’lere kadar, kırsal yaşam bölgedeki karmaşık ekonominin ana kaynağı olmuştur. Sonrasında ise yoğun buğday tarımı nedeniyle %50’ye varan bir düşüş yaşanmıştır. Bu orandaki değişimi anlamak için iki farklı yaklaşım geliştirilmiştir. Bunlardan ilki, arazi kullanımına yönelik yüzey araştırmalarının yapılmasıdır. Bu yaklaşımdaki amaç, 50 yıllık ve daha eski olan kırsal yaşam alanların tespit edilmesidir. Hem yüksek noktalardaki hem de ovalardaki yerleşimlerin konumlarına ve ölçümlerine bakılmıştır. İkinci yaklaşım ise geçmişte kullanılan kırsal yaşam stratejilerini anlamak için yaşlı çobanlarla yapılan röportajlardan oluşmaktadır. Kırsal tarım ekonomisinde yakın geçmişte oluşan değişikliklerin incelenmesi birbirine bağlı karmaşık faktörlerin varlığını ortaya çıkarmıştır. Bu faktörler, modern kırsal tarım yapan topluluklar tarafından çevresel etmenlere ve kültürel seçimlere göre şekillendirilmiştir.
Yakın geçmişe ait kırsal yaşam ekonomisi ile 3000 yıl öncesinin ekonomisi arasında doğrudan bir bağ kurmak mümkün görünmese de, Dr. Gürsan-Salzmann bu çalışmada antik Gordion ve modern Gordion arasında benzer ve birbiriyle ilişki içinde olan ekonomik ilkelerden yararlanmıştır.
Arkeolojik eserler, insan davranışlarının birer ürünüdür. Bu nedenle sosyo-ekonomik durumlar ve eve dayalı organizasyonlar bu eserlerin de açıklanmasını sağlamakta yardımcı unsurlardır. Dr. Gürsan-Salzmann’nın bilgi koleksiyonu geleneksel geçim yollarına, tarımsal ve kırsal stratejilerin değişimlerine (öküz ve sabandan yüksek teknolojide çalışan biçerdöverli makinelere) odaklanmaktadır.
Bu günlük yaşam aktiviteleri, bir yerleşimdeki topluluğun sosyal yapısını temsil eden unsurlardır.
Bibliyografya
- Gürsan-Salzmann, A. 2005. “Ethnographic Lessons for Past Agro-Pastoral Systems in the Sakarya-Porsuk Valleys,” in The Archaeology of Midas and the Phrygians: Recent Work at Gordion, ed. L. Kealhofer, Philadelphia, pp. 172-189.