Frig Kült Pratikleri
Yazılı hiçbir kutsal metin ya da öğreti olmayan bir toplumda dini pratikleri anlamaya çalışıyoruz. Frig dini ile ilgili tüm bilgimiz kült ritüellerinin fiziksel kalıntılarından gelmektedir. Bunlar; Tanrıların tasvirleri, sunular, Friglerin kutsal alanları ve kutsal yerleridir. Frig dili ile ilgili kısıtlı bilgimiz nedeni ile Friglerin tanrıları hakkında ne düşündüğünü bilemiyoruz, ya da dini pratiklerinin doğasını anlayamıyoruz.
Yunan ve Roma tarihi ve edebi metinleri Frig ayinleri ile ilgili canlı tasvirler sunmaktadır ancak Frig dini ile ilgili daha net bilgi ancak Frigya’nın kendisinden edinilebilir. Burada öncelikle Frig kült materyalleri ve bunların Frig toplumundaki anlamları üzerine tartışılacaktır.
Frig kült uygulaması tanrısal varlığı kayalara oyulmuş tapınaklar ya da sunu alanları, kaya kabartmaları gibi doğal malzeme ve yerlerin kullanıldığı anıtlarla tanımayı seçmiştir. Bu tür anıtlar sade steller, merdivenli altarlar, şematik antropomorfik idolleri gösteren taş figürler olabilir. Bazı idoller direk olarak doğal kayaya oyulmuş, bazıları serbest olarak ayakta duran objeler olabilir. İdollerin çoğu insan şekilli tek figürleri simgelemektedir, ancak seyrek de olsa çift olarak tasvir edilmiş figürler bulunmaktadır.
Bu tür imgeler genellikle sunuların bırakılması için merdivenli sunaklar ya da işaretlenmiş kap yerleri ile kombine edilmektedir. Bunlar kent içi ya da yakınında ve kırsal lokasyonlarda bulunmaktadır. Gordion kent höyüğünden birkaç örnek tekrar kullanım görmüş kontekstlerden gelmiştir, bu nedenle orijinal yerleri bilinememektedir. Modern Afyon yakınında Midas Şehri, eski Hitit başkenti Boğazköy gibi diğer Frig yerleşmelerinden de örnekler gelmiştir. Benzer kült oluşumları daha uzak mesafelerde de bulunmuştur. Bunlar yerel bölgeler arasında sınır oluşturmak amaçlı ya da iletişim ta da ulaşım ağlarının önemli noktalarında olabilir. Dümrek bir örnektir. Burada birkaç tane merdivenli sunak ve idoller Sakarya nehri yukarısındaki yüksek kayalıklarda, Gordion’un kuzeyinde yer almaktadır. Bu tür en büyük kült alanı Afyon, Eskişehir, Kütahya üçgeninde, Frig dağlık bölgesini oluşturan kırsal kesimde bulunmuştur ve genellikle dağlık geçitlerde veya geçiş rotaları üzerinde konuşlanmışlardır.
Çoğunlukla bu sunaklar ve idollerle onurlandırılmış olan tanrı ya da tanrıçaların kimlikleri bilinmemektedir. Ancak insan formunda tasvir edilmiş bir tanrıçayı gösteren çok sayıda figür vardır. Bunların bir kısmı serbest olarak ayakta durmakta, çoğu ise merkezde bir kapı bulunan binanın ön yüzü şeklinde tasvirlerin ortasında, kapıda durur şekilde betimlenmiş kabartma figürlerdir. Figüre çoğunlukla ağır giyimli, süslü bir başlık giymiş şekilde betimlenir. Bazı kabartmalar orthostat blokları üzerine oyulmuşlardır (bir örnek Ankara’dan bilinmektedir) ya da şehir duvarlarının giriş kapısına yakın kısımlarında (Boğazköy) yer almaktadırlar. Bazıları ise direk olarak kayalara oyulmuşlardır. Arslankaya gibi Frig dağlık bölgesinde örnekler bulunmaktadır.
Dağlık Frigya’da bazı örnekler mimari bir önyüz ve kapı tasvir etmektedir ancak bunlarda tanrıça eksiktir. Bu tür kabartmalar için taşınabilir bir figürün kapı içine yerleştirilmiş olabileceği önerisi getirilmektedir. Midas Şehri’nden muhteşem bir kabartma hatılanması gereken bir örnektir. Bu kabartmaların bazıları üzerinde bulunmuş olan yazıtlar bize Frig Ana Tanrıçası’nın ismini vermektedir; Matar. Frig ismi Matar bir önad ile birlikte kullanılabilmektedir ve iki örnekte bu ad Kubeliya’dır. Tanrıça bir ya da daha fazla atribüt ile gösterilebilmektedir. Bunlar içki kabı, kuş, aslan, kompozit aslan-insan figürü, ya da Boğazköy’de olduğu gibi müzikal enstrümanlar, lyre ve flüt taşıyan iki genç erkek olabilmektedir.
Yunanlılar ve Romalılar Frig Ana Tanrıça’sını tanımaktaydılar ve Frig ismiyle Ana Kybele olarak adlandırmaktaydılar. Yunan ve roma kaynakları tanrıçayı heybetli, korkutucu, hadım rahipler tarafından eşlik edilir şekilde tasvir etmektedirler. Bununla birlikte Frigya’da tanrıça faydalı bir figür olarak ortaya çıkmaktadır. Kapıları, şehir surlarını, sınırları ve ticaret yollarını koruyan bir figür olarak görülmektedir. Frig Ana Tanrıçası’na adanmış tapınak ya da bağımsız mimari yapılar bilinmemektedir. Bu durumda tanrıçanın korumasına nerede ihtiyaç duyuluyorsa orada tapım gördüğü düşünülmektedir. Ana tanrıça, insan formunda tasvir edilen tek Frig tanrısıdır. Ancak bu Frig panteonundaki tek tanrıça olduğunu göstermez. Bazı Frig sunakları üzerinde çift idoller, bir erkek ve bir kadın çift tanrı varlığını düşündürmektedir. Bu aynı zamanda Gordion düğümü efsanesi ile de çakışmaktadır.
Frig kült uygulama özellikleri orta Anadolu’da tüm Frig yerleşmelerinde ortaktır. Kronolojisi net olarak anlaşılamamış olsa da en etkileyici kült imgelerinin ve kaya kabartmalarının Friglerin MÖ 8-6 yüzyıllarda Anadolu’da hakimiyet kurduğu dönemden olduğu düşünülmektedir. Midas Şehri, Arslankaya’da bulunan kült kabartmaları ya da Boğazköy’de yer alan karmaşık gruplar insan gücünün ve yaratıcılığının örnekleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunlar Frig yönetici kesiminin tanrılara adakları olmalıdır. Ayrıca daha basit sunak ve idoller aynı tanrısal varlıkların daha sıradan halk tarafından da tapım gördüğünü göstermektedir. Frig eyaletlerinin bağımsızlığının son bulmasıyla karmaşık oyma anıtlar son bulmuş ancak diğer Frig dini öğeleri uzun süre devam etmiştir. MÖ 3. ve 2. yüzyıllarda Gordion’da Frig Ana Tanrıçası’nın tasvirlerinin, her ne kadar bunlar Hellenize formda üretiliyor olsalar da, üretilmeye devam ettiğini görürüz. Dağlık Frigya’da bazı Frig mabetleri uzun süre, MS 2. ve 3. yüzyıl içlerine kadar tapım görmeye devam etmiştir.
Bibliyografya
- Berndt-Ersöz, S. 2006. Phrygian Rock-Cut Shrines: Structure, Function, and Cult Practice, Leiden and Boston.
- Roller, L. E. 1988. “Phrygian Myth and Cult,” Source 7, pp. 43-50.
- Roller, L. E. 1999. In Search of God the Mother: the Cult of Anatolian Kybele, Berkeley, Los Angeles and London.